Қара сөзді орып айтатын, кемел ақыл-парасатпен толқыта айтатың озық ойлы, заманынан озып туған Қазақстанның Халық жазушысы, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты Сафуан Шаймерденов 1987 жылғы 23 мамыр күні Қазақстан Компартиясы Орталық комитетінің бірінші хатшысы Г.В.Колбин қатысып отырған Қазақстан Жазушылар одағының пленумында қас батырдай қасқайып, жанартаудай лапылдап тұрып сөйлеген еді.
Ол осынау тарихи сөзінде қазақтың ұлт ретінде із-түзсіз жойылудың аз-ақ алдында тұрғанын айта келіп, ұлтшылдық дегеніңіз бір ғана адамның құрғақ қиялында өмір сүріп отырғанын нығарлай тұрып жеткізген болатын.
Осылайша, ұлтының ар-намысын бәрінен де жоғары қоятын сөз зергері Сафуан Шаймерденовтің шығармашылық әлемі өзіндік қырларымен, халықтық қасиеттерімең терең сырларымен айшықты, мағыналы.
Оның суреткерлік табиғатына қатысты ойды академик-жазушы Зейнолла Қабдоловтың суреттерімен өрбітсек, "сөз өнеріне бетіндегі бар ұятымен, кеудесіндегі күллі дірілімен қарайтындығын", талғампаз, сарабдал, мәдениетті екендігін және нәзі сыршылдығын көреміз.
Сөз мәйегі мен мәуесін төгілдірген жазушы әдебиеттің біраз саласында еңбен тенген. Атап айтқанда, "Болашаққа жол" ("Инеш" романы), "Мезгіл", "Қарғаш", "Жыл құсы" ("Битабар балуан"), "Өмір нұры", "Ит ашуы", "Мәжнүн тал" хикаяттары, "Бір таба нан", "Қолтаңба", "Мені қалай үйлендірме болды", "Жел керуен", "Шарапат", "Алтын сағат", "Селдің екпіні", "Қоламтадағы арман", "Көршінің кесірі", "Қыран қияға самғайды" әңгімелері, драматургия жанрында "Дөкей келе жатыр", "Қыр гүлі", "Төрт бодақ, бір қыз", "Шайқақ", "Өкіл әке", "Леп белгісі" және басқа пьесалары мен ұлт зиялыларының, әсіресе, атақты жазушылардың шығармашылық өмірбаянын толғаған "Ағалардың алақаны" атты естліктер кітабы бар. Сондай-ақ, бұл тізім оның көркем әдебиеттің тілі мен стилі, сын өнері, аударманың тарихы мен теориясы, мәтінтану, сөз төркіні, терминология, халық ауыз әдебиеті, әдебиет тарихы жай. ой-толғаныстарын қосуға болады.
Ол дарын қуатын аударма өнерінде танытты. Л.Толстойдың "Альберт" хикаятын, Рабиндранат Тагордың "Күйреу "Гәуірмаһан" романдары мен
" Алтын сағым" қазақ тілінде жұтынтып сөйлетті.
Жазушынын, болмыс-бітімі бөлекше әрі тұрлаулы, әрі тұлғалы кесек туындысы "Инеш" романында адам бойындағы рухани құндылықтар, ішкі сұлулық дүниесі және оның терең иірім-ағыстары, нәзік құбылыстары Мәулен мен Инештің сүйкімді бейнелері арқылы шебер көрсетіледі. Инеш образы күрделілігімен көркем.
Негізінде, "Инеш" — романы қазақтың студент-жастарының рухани мәдениеті мен ұлт зиялыларының кескін-келбеті жайында жазылған бірегей шығарма. Университет өміріндегі, студенттер тағдырындағы, білім жүйесіндегі, ғылым әлеміндегі, аудитория ішіндегі, жазу, сөйлеу өнеріндегі алуан түрлі мәселелер көркемдік-эстетикалық тұрғыдан сипатталады. Мәселең "Не оқыдың?", "Қанша оқыдың?", "Қалай оқыдың?" дейтін сұрақтар студенттердің санасын жаулап алғаны қызықтырады. Уақытым кетті демейді, қала кітапханаларының барлығын шарлайды, уақытты бағалайды.
"Уақыт деген — көзге көрінбейтін мазмұн, әлеуетті күш, шешегін жармаған гүл, оқылмаған кітап, болуға тиісті оқиға, ашылмаған ғылыми жаңалық. Келер уақыттың әр секундында ұлы істердің ұрығы бар".
Бұл — Мәуленнің түйінді тұжырымы. Задында, "Инеш" романында оқырманның дүниетанымын, тарихи-көркем ойлау қабілетін, адамгершілік мәдениетін, ізгілік пен сұлулыққа деген құлшынысын арттыратын көркемдік көрсеткіштер жеткілікті.
Майталман суреткер Сафуан Шаймерденовтің "Битабар балуан" дейтін туындысы өнер дүлдүлі Балуан Шолақтың салдық-серілік, балуандық өнерін кемеліне келтіре келісті сипаттауымен басталады.
Иә, қос тізесіне аққудың көгілдіріндей қос қызды қондырған Балуан Шолақ әйгілі" Ғалиясын" сұңқылдатып отырады. Балуаның әу бастан бергі
дағды-машығы: егер де жас берен амандасса, қолын бытырлатып, сүйегін сықырлатып, соншалықты бар қуаттегеурінімен, батырып-батырып жібереді екен. Ондайда әлгі адамның көзі атыздай болып, тіпті шыбын жанын қоярға жер таппайтын көрінеді. Оның екінші бір көрсететін керемет ойыны тағы бар. Балуан өзінің алқымынан алып қылғындыруға рұқсат етеді екен. Демі үзіліп кетсе тәңірі алдында сұраусыз. Осы бір заматта жұрт жас пері Битабарға сен өнер көрсет деп қолқалайды. Себебі, бірде Битабар оқыста күректей алақанымен көкшуланды кеңірдегінен алып, аспанға лақтырып, сілейте өлтірген.
Баба сұңқар рұқсат берген соң, бала сұңқар кірісіп те кетеді. Осынау ғажайып сәтті суреткер С.Шаймерденов былайша өрнектейді: "Бар күшімен Балуанды алқымдап жоғары көтере берді. Сол кезде Балуан қойдың жілігін жемсауына салып жіберіп, бытыр еткізе түсіретін бүркітке ұқсап, басын мойнына ала беріп, шұлғып қалып еді. Битабардың қолы сарт етіп шығып кетті. Мойын емес, темір дерсің, тырнақтың ізі де қалмапты". Балуанға үш жігіт жабылып, жалғыз жұдырығын аша алмады. Он жігіт жабылыл, жалғыз аяғын бүге алмады.
Әлбетте, Балуанның кісілік қасиеттері де ерекше еді. Сафуан аға оны Балуан шолақтың жас арыстан Битабарға берген лебізі арқылы аңғартады:
"Жалғыз-ақ айтарым күрес те өнердің бір төресі. Мал табар оңай кәсіпке айналдыра көрме. !"Бұл сөз Битабардың жас жүрегіне хаттай жазылып қалғанды. Өмір бойы кіршіксіз қалпында бойтұмардай сақтады.
Балуан Шолақ елден аттанар алдында Әлім абыз бір нар түйеге, бір ту биеге, он қозылы қойға сатып алған мінсіз қара жорғасын мінгізеді. Сонда Балуан Шолақ:
— Өмір деген қан базар. Мен сол базардың жуан ортасында жүрген жанмын. Базардан қайтқандарға жорғаның керегі жоқ. Есек мінсе де жарай береді. Жорға мен жүйрік қан базарға бет алған жас арыстандарға керек, — деп құлшына түйіп, тұлпардың тізгінін Битабарға ұстатады.
Бұл бір әдемі тәмсіл, қазақы сұлу дәстүр, мәрттік, мырзалық қой. Осынау сүйкімді, шырайлы жол-жораға көз көргендер де, жас балуанның анасы да, сүйген сұлуы да ырза.
Суреткер Сафуан Шаймерденовтің "Битабар балуан" хикаятында басты кейіпкер Битабардың өмірін шытырман оқиғалар арқылы соншалықты шынайы, табиғи тұрғыдан суреттеп береді.
Шахта бастығы Иван Иванович Левенштерннің арқасында Битабардың кеншілік өмірі абыроймен басталғаны, тасқа мылтықтың оғындай қадалатын темір сапты қайламен дала көкжалы Битабардың опырып жұмыс жасағаны көз алдыңнан өтеді.
Бірде шахта басшысы айтулы кеншілерге арнап, той дастарқанын жаяды. Өмірінде татып алмаған "ащы судан" Битабарға ішкізеді. Сонымен уыздай жас есепші Мария Александровнаға "көңіл құрығы" түсіп, әбден арақтың буына уланған Битабар мөре-сәре болады.
"Мылтықтың басуына құланның қасуы" дегендей, ашық күнде найзағай ойнап, Битабардың үйі тінтіледі, іс насырға шабады. Айдан бері қонақ болып жатқан Әлім қарттың баласы Бертшетің қапшығынан алтынның құймасы табылады. Өзінен-өзі күдіктенген Битабар: "Апыр-ай, арам жолдың ақыры осы бір аз күнгі бейнетпен кетсе жарар еді?! -деп көкірегі қарс айырылады. Жазушы С.Шаймерденов бейкүнә
Мария Александровнаның қазақ халқы туралы таным-түсініктерін былайша жеткізеді. Оның ойынша, бұл халық — мейлінше көнтерлі, аңқау, ер, иланғыш, пәк. Мария Александровна тізерлеп отырып, бажайлап түсіндіріп, Иван Иванович Левенштернді уәжіне көндіріп, Битабардың адалдығың адамшылығын, арлылығын, артықша азаматтығын дәлелдеп, оны абақтыдан құтқарады.
Шығарма оқырманды толғандырады, ойландырады. Мысалы, Әлім қарияның Бертшек пен Битабарға айтқандары: "Біріңде білек пен жүрек бар. Біріңде ақыл мен білім басым. Осы төрт қасиетті тең ұстаңдар — биікке самғайсыңдар,… тату жүріңдер". Қандай ұлағатты сөз!
Жазушы кең сахараның кемел тынысын, буырқанған бояуларын, кәусар ауасын, дүлей бораны мен нөсер жаңбырын суреткерлікпен сөйлетеді.
"Ит ашуы" хикаяты — символикалық мәні ерекше шығарма. Марғау мейлінше есті, ұғымтал ит. Лезбайдың малын түгел таниды, бөтен отарға қосылып кетсе, өз отарына қосады. Кісілердің болмыс-бітіміне де қырағы, сақ. Лезбай онымен адамша сөйлеседі, сыралғы Марғау да оны жыға түсінеді. Әрдайым өзінің қалыптасқан әдетдағдысы бойынша отардың оң мен солын кезек бүйірлеп, орағыта шауып, бөтен көзден, жат қолдан сақтандырады.
Отарды ала тайдай бүлдірмекші болған көкшуланды Марғау қалай састырғанын жазушы С.Шаймерденов былайша кестелейді: "Марғау көкжалды қарсы қабаққа асыла бергенде қуып жетті де, жұқа шаптан қапсыра қауып, тұмсығымен түйіп етті, көкшулан тоңқалаң асып барып, қайта тартты. Шабынан саулаған қан қарды таспадай тіліп, сызып барады".
Лезбайдың ширек ғасыр отасқан жары Айған дүниеден озғанда Марғау оның моласының басында үш күн бойы жағы тынбай ұлиды...
Лезбай Ұмсындықпен көңіл қосты. Қоныс аударды. Жұртта оның ескірген тоны қалды. Марғау өршелене арпылдап үреді. Марғаудың өктем, екпінді дауысына шыдамаған Лезбай оны бишікпен тартып жібереді. Содан Марғау ізім-қайым жоғалады. "Қайтсе де Марғаудың тон күзетіп қалғанына талай уақыт. Тұмсығын созып, ауадан Лезбайдың иісін іздейді".
Лезбай Марғауды іздеп келіп көреді. Айтпақшы, бірде Лезбайдың үйіне ферма бастығы Қарғабек келеді де, Лезбай далаға ұзағырақ шығып кетеді. Соны пайдаланған арам пиғылды Қарғабек Ұмсындыққа қол салады. Мұның қимылын үнсіз бағып жатқан Марғау Қарғабекті талап тастайды.
Содан Лезбай қамауға алынады. Жалпы, Марғаудың таным-түсінігі, іс-әрекеті сезімталдық қасиеттері, нені болсын қас қабағымен меңзеп сездіруі, білдіруі құдды адамдікіндей. Жазушы адам болмысын Марғаудың кезімен үңіліп барлайды.
Ең соңында ферма бастығы Қарғабе сияқты сұмырайға "қарсы тұрар қайраті жоқ" жаралы Марғау тұмсығын көкке беріп, ұзақ ұлып үрді де, бір жамбастап келіп судан өтті. Бет алды — қалың жыныс тау бекейі деп Марғаудың мәңгілік белгісіз әлемге сіңіп бара жатқанын сипаттайды.

Тегінде, жазушы С.Шаймерденовтің "Мезгіл", "Мәжнүн тал" хикаяттарын оқығанда кейіпкердің жан жүйесін терең бейнелеп суреттеуде оның диалогты ұсталықпен қолданатынын байқайсыз. "Мезгіл" хикаятында: "Адам көңілі ғажайып үндерге, ғажайып сырларға тұнып тұрған нәзік перне сияқты емес пе?" — дейді ол Иә, Сафуан аға өз кейіпкерлерінің психологиясын тереңнен ашады. "Жел керуен" шығармасындағы бақай есепті білмейтің шынайы үйлесімділікті тілейтің берекелі тату тірлікті сүйетің көңілдің жыртығын жамайтын біртоға, шал-қар пейілді, мейірлі Кәмила, "Мезгіл" хикаятындағы үйдің құты, табанын тасқа тілдірген, маңдайын отқа қарытқан Бибігүл, "Мәжнүн тап" туындысындағы "түп-түгел асыл заттан құя салғандай" Әспет образдары кіршіксіз сұлулығымең өлшеусіз адамгершілік қасиеттерімен, рақымшылық-ізгілік сәулесімен ұлт руханияты тарихында жасай бермекші.

1982 жылы көгілдір экран арқылы сөйлеген сөзінде Сафуан Шаймерденов "мен жазушыны өз халқының рухани көсемі деп танимын" деп айтқанды. Сөзіне ісі, ісіне болмысы сай, заманмен аяғын тең басқан қалам қайраткері тарихи дәуір әдебиетінің тыныс-тіршілігін тамыршыдай бақылап, зерделеп отырды. Мұхтар Әуезов, Сәбит Мұқанов, Ғабит Мүсірепов, Әлжаппар Әбішев, Ғабиден Мұстафиң Жұмағали Саин, Өтебай Қанахин, Бердібек Соқпақбаев | және т.с.с. сөз саңлақтарының шығармашылық шеберханасы жөнінде ой-пікірлер өрбітті.
"Сегіз қырлы жазушы" дейтін мақала-сында (1983) Тахауи Ахтановтың "Қаһарлы күндер", "Боран" романдары жайлы өрелі ой өрсе, Тәкен Әлімқұловтың новеллаларын талдауы да оқырманды сүйсіндіреді. Зейнолла Қабдоловтың майдан қыл суырғандай сыңғыр қаққан жатық, мөлдір тілі мен шығармасы хақында да өзіндік сыр ақтарады. Сондай-ақ, "Көзқуаныш" мақа-ласында (1965) Әбіш таразысы әрі таза, әрі әдід "жазу, ойлау жүйесі, суреттеу әдісі, сөз саптауы" ерекше екендігін бажайлап түсіндіреді.

"Қорытпа" деген ой-толғанысында (1991) Мұхтар Шахановтың қайраткерлік, ақындық еңбегіне айрықша тоқталып, ақындық толымды талант пен күрескер азаматтық қасиеттердің қорытпасынан жаралған рөлі тұлға деп ой қорытады.

Ұлттық әдебиеттану ғылымында мәтінтану мәселесі кенжелеп қалғаны өкінішті. Дегенмен де, ақын-жазушының өнернамасында, нақтылы айтқанда, Сафуан Шаймерденовтің әдеби мұрасында әдемі ойтүйіндер баршылық. "Гауһар ма әлде сусар ма?" дейтін ой-топшыпауларында, айталық, Ақан серінің "Маңмаңгер" әніндегі "Кекілің келтенің" — "Кекілің күлте" екені, ал Балуан Шолақтың "Сұрша қыз" әніндегі "Әндір, әндір, әндірайдың" — "өндір" екені бәсенеден белгілі дейді. Себебі, "өндір — балғын — балаусалықтың, сындарлы сұлу-лықтың баламасы ғой" деп орынды ұсыныс айтады.
Сондай-ақ, Біржан салдың "Шетіне орамалдың түйдім сусар" деп келетін "Жамбас сипар" әнінің жолындағы "сусардың" тек-төркініне сұңғылалықпен үңіледі.

Және де "Сөз тегінен" деген байыптамасында "Зеренді", "Бурабай", "Сібір", "селеңдеу", "қыруар" сөздерінің теркінін қисынды саралайды.
Кең құлашты қаламгер көркем аударма мәселелеріне арнап 14 мақала жазыпты. Ақтарып-тексеріп қарағанда, ғылыми-теориялық ой-пікірлері соны пайымдауларымен, жаңалықты ой-түсініктерімен ерекшеленеді. Сондай-ақ, ол Әбу-әли Ибн-Сина, Жәми, Махатма Ганди, Рабиндранат Тагор, А. С. Пушкин сынды жаһанға мәшһүр тұлғалардың өмірі мен өнерпаздығы жөнінде де ой тербейді.
Көркем сөз зергері, драматург, әдебиет пен театр сыншысы, көсемсөзші, аудармашы Сафуан аға университет студенті шағында Рабиндранат Тагордың "Бағбан" дастанындағы "Біздің қыстақта балдырған жас уыз бар, мен де сондай мәңгі бақи балғынмың біздің қыстақта көне заманның өзіндей қария, мен де сондай мәңгі бақи қариямын" деген жолдарды сүйсініп оқығанын жазады. Ойлап қарасақ, оның емірі де ар-тына қалдырған мол мұрасы арқылы осы жолдармен үндесіп жатқандай.

Серік Негимов, филология ғылымдарының докторы, профессор.
Суретте: С.Шаймерденов облыстық "Ленин туы" (қазіргі "Солтүстік Қазақстан") газеті қызметкерлері арасында. Астана қаласы.

Негимов.С Сөз зергері Солтүстік Қазақстан.-2017. -13 сәуір. – 11б