Көрші ауылдағы бастауыш мектепті тексеріп кел. Біз сегізжылдық мектеп болғандықтан, оларға үлгі берер дәрежеде болуымыз керек. Ішкі — сыртқы жұмысын бірдей көр. Кемшілік жағына баса көңіл бөлерсің!
Директордан осындай нұсқау алысымен автомат қаламды сияға толтырып, үлкенірек бір блокнотты қойын қалтаға салып алып, тарттым да кеттім. Шанаға жеккенім — сыңар езу, жынды торқұнан. Шыға шапқан түріне қарағанда нағыз тексеруші мінетін ат екен дерлік.
Құйындатып ауылға да келдім. Сабақ жүріп жатқан кез. Аттың басын тура мектепке тіредім. Ентелей басып кеп, есікті жұлқып қалып едім, мен ойлағандай шалқаң етіп ашыла кетпеді. Сәл бөгеліп, күш жұмсауға тура келді. Кіріп алып қарасам, ара тісті дөңгелек бір темірді байлап, есікті қымтап жауып тұратын сырғыма істеп қойыпты. Тұра қалып ойландым. «Мына темірдің салмағы шамамен қанша болар екен? Осынша зілді бастауыш мектеп баласы көтере беруге мұршасы келе ме? Мүмкін емес. Мектеп басқарушысы бұл жайға коңіл болмеген. Толық мәніндегі әлгі «қамқорлық жоқ». Блокнотқа түртіп алдым.
Сөйткенімше қоңырау соғылды да, балалар жапыр-жұпыр дуылдап, коридорға толып кетті. Жасыл күртешалбар киген адырақ көздеу бір баланы шақырып алдым да:
- Кәне, бала, мына темірдің салмағы қанша? — дедім.
Әлгі бала қибыжықтап тұрды да;
- Білмеймін, — деді.
- Нешіншіде оқисың?
- Үшіншіде оқимын.
«Балалар көз мөлшерімен есептеуге шорқақ. Шорқақ емес-ау, мүлде білмейді,» деп түртіп алдым.
Былтыр Ақтерек: сегізжылдығына методикалық мәжіліске барғанымызда мынадай бір қызық болған: Мектепте мұғалімдермен сөйлессек, қағаздарын қарасақ, бар жұмыс таптұйнақтай. Тиісетін ештеңе таппадық. Сонсоң кешке қарай интернатты аралап, балалармен сөйлескенде, талай қоқиларын тапқанбыз.
Осы жолы да сондай әдіске басуды жөн таптым. Мұғалімдермен көп отырмай, үзіліс уақытын пайдаланып, залға шықтым. Балалар қол ұстасып, ән салып жүр екен. Дауыстары біркелкі емес. Менің құлағыма жамырап шыққандай болып естіледі. «Эстетикалық тәрбие нашар деп жазып қойсам ба екен?» деп бір ойлап қойдым.
Бір кезде қол ұстасқан балалар тұра қалып, ортаға бағанағы мен есеп сұраған адырақ көзді шақырды. Манағыдай имену жоқ, ол батыл басып ортаға шықты да, Ыбырай Алтынсариннің «Кел балалар, оқылық» өлеңін тақпақтай жөнелді.
«Кел балалар, оқылық,
Оқығандьі көңілге
Ықыласпен тоқылық...» — деп тық-тық етеді. Тақпағы көкейіме қонып барады. Сонда да, тексерушілік пиғылым майдай еріп бара жатқан көңілді қайта қатайтты. Тақпақ бітіп, әлгі адырақ көзім жұртты қошаметтей басын ие бергенде, көлденең сұрақты қойып қалдым:
— Осыны кім айтты!
Әлгім сарт еткізіп, жауабын берді де салды;
— Қуантай антты.
— Ия, Қуантайын кім?
— Мен.
— Менің кім?
— Мен бе, мен Қуантай.
«Оқушылар ЬІбырай Алтынсаринді білмейді» деп түйіп қойдым ішімнен...
Мұнан соң сабаққа қатыстым. Мұғалім класты тугеңдеп болып, жаңа сабақты түсіндіруге кірісті. Сөзі жатық, ұғымға жеңіл. Балалар ынтамен тыңдап отыр. Екі көзім әсіресе Қуантайда. «Осы не бітіріп отыр?» дегендей ол да маған көз қиығымен ұрлана қарап қояды. Бірін-бірі аңдыған мысық пен тышқандаймыз.
Осындай тиыштықпен жүріп бара жатқан сабақ бір кезде дүр етіп бұзылды да кетті. Еш ыбырсыз отырған балалар ду етіп кейбіреуі орындарынан ұшып тұрып мойындарын ілгері соза түсті. Не істерін білмей, сасып қалған мұғалім аңырып тұр. Мен балалар қараған жаққа қарасам, кіре беріс бұрышта жылтың-жылтың етіп тышқанның басы көрініп тұр екен. Жалма-жан блокнотқа «Оқушылар тұрақты зейінге тәрбиеленбеген, сабақты ұқыпсыз тыңдайды» деп сүйкеп те жібердім. Жылтиып тұрған тышқанды сылтау стіп, «Мектеп үйі жаңа оқу жылына нашар дайындалған» дегенді де қосып қойдым.
Сабақтан тапқан фактілерім осы болды да, неде болса түбірлеп шықпақ боп манағы құдай берген Қуантайды келссі үзіліс тағы әуреледім. Әкесі қойшы, шешесі сауыншы екен. Өзінің үлгерімі орташа көрінеді. Оны-мұныны сұрап айналдырып біраз тұрдым да, кете бердім. Сөйткенімде, мынадай әңгіме құлағыма шалынды:
— Әй, Қуантай бұл қандай мұғалім?
— Өй, бұл мұғалім емес.
— Кет-әй, енді кім?
— Шопыр.
Таңқалғаным сондай, тоқтай қалдым. «Мені шофер дейді, онысы несі? Киіміме қараймын, мүлтік жоқ, не бір тамшы бензин, не бір тамшы автол дағы болсайшы. Қызыл ала тоқыма галстук, жағасын крахмалдап қатырған ай көйлек, модалы көк костюм, тек жолға шыққан соң пима мен сары галифе шалбар киіп едім. Содан күдіктеніп жүрмесе бұл Қуантай».
Келесі баланың кезекті сұрағы да естілді:
— Өй, қоншы, сықпыртып тұрсың ғой. Осындай шопыр бола ма екен?
— Озің қызық екенсің, — деді Қуантай, — Қамарбек шопырды білмейсің бе, ол біздің мектепке кіргенде малақайын шешпейді. Мынау да малақаймен жүрген жоқ па, әне. Мұғалім болса сөйте ме?!
— Міне, саған безгелдек! Шап беріп басымды ұстасам, малақайым, шынында, қауқиып басымда тұр. Адырақ көз Қуантанға қарай алмай, мұғалімдер кабинетіне жып етіп кірдім де кеттім. Балалар мектептен тарағанша қайтым залға шыққамын жоқ.

Ермек Қонарбаев

Қонарбаев Е. Тергеуші. Әңгіме // Тың өлкесі.- 1962.- 9 қыркүйек.