Біліктілік өнегесі, сыншылдың, ойшылдың дәрежесі, таным-пайым өресі, пікір айту мәдениеті айрықша Айқын Нұрқатов, шын мәнісінде, көрнекті әдебиет тарихшысы, білімдар сыншысы және пайымдай қабілет-қарымы тегеурінді теоретигі еді. Ол - айтулы абайтанушы, білгір әуезовтанушы да. Бұл орайда айта кеткен дұрыс болар, ол академик-жазушы Мұхтар Әуезовтің әйгілі шәкірті. Ажал-аждаһаның қанды тырнағына 37-жасқа қараған шағында іліксе де, ұлт тарихындағы Ұлы Шоқан, Абайдың перзенті Әбдірахман, суырылып озған сұңқар табиғатты Сұлтанмахмұт, мемлекет қайраткері, әмбебап дарын Смағұл Садуақасұлы тағдырлас жемісі мол мәуелі керемет дарақ, тайпалмалы дарабоз деу лайық.

Артықша жаратылған зерек зейінді Айқын Нұрқатовтың шығармашылық өмірбаянына зерделей үңілсек, болаттай серпінді, екпінді берекелі ой-толғаныстары, сымға тартқан күмістей сыңғыр қаққан тілі, сонымен қатар оқығыштығы, тоқығыштығы, қорытқыштығы көңіл сүйсіндіреді. Оның ХІХ-ХХ ғасырлардағы қазақ әдебиетіне, ұлт баспасөзі мен журналистикасының тарихына, орыстың классикалық әдебиетіне, сондай-ақ, әдебиеттану ғылымының теориялық қағида-қисындарына жетіктігі қызықтырады.

Айқын Нұрқатов әдебиеттану ғылымында жарқын із қалдырған шалқар шабытты шамшырақ тұлға. Оның қаламынан «Абайдың ақындық дәстүрі», «Идея және образ», «Мұхтар Әуезов творчествосы», «Жалғасқан дәстүр» дейтін сүйекті зерттеулер туындады.

Әсіресе, ұлт мәдениеті тарихындағы Абай құбылысы - Айқын Нұрқатовтың «Абайдың ақындық дәстүрі» атты еңбегінде ұшан-теңіз әдеби-мәдени және тарихи деректер негізінде ғылыми-теориялық тұжырымдар өрбіткен. Адамзаттың заманауи көркемдік мүлігі іспетті Абайдың ақындық даралығы мен даналығының тағылымдық, танымдық көріністері, үлгілі, өнегелі жаңашылдық, бастамашылдық қырлары, дәстүр сабақтары шынайылықпен терең, әсерлі баяндалған.

Айқын Нұрқатов Абайдың ақындық дәстүрлерінің табиғатын талдап, түсіндіру мақсатында «дәуірінің ұлы азаматы, қайраткері», «білімдары, ойшылы», «қазақтың жаңа әдебиетінің, жазба әдебиетінің негізін салушы, бастаушы», «тұтас бір дәуірдің» теңдессіз ұйтқысы «өз халқының ілгері ұмтылған талабы, ой-арманын қалай бейнеледі? Ұлттық мәдениетті дамыта түсуге оның сіңірген еңбегі қанша? Өз халқының рухани қазынасын ол қаншалықты молықтырды? Оның шығармашылығының дәуірге, халықтың тарихи тағдырына тигізген әсері қандай?» дейтін көкейкесті мәселелерді қарбыта қозғайды, мейлінше түбір-тамырынан толғайды. Заманның шындығы мен сырын, халықтың жайын, «бейуақыттың бар трагедиялық күйін, қаралы, кеселді көріністерін, дара-дара адам бейнелерін, айқын типтерді, тіпті дәуірдің типтерін, тұтас заман келбетін» үздік шеберлікпен, «қыран көрегендікпен» толғаған Абайдың ұлттық-көркемдік игіліктері «халықтың ой-санасының көрінісі» әрі халықтың эстетикалық-философиялық дүниетанымына жойқын, қуатты ағын қосатын құрал екендігін біліктілікпен салмақтап саралайды. «Ұлы ақынның поэзиясы - деп жазады Айқын Нұрқатов - өзінің сан-салалы қырымен, тереңдігімен және полифониясымен құнды».

Айқын Нұрқатов Абайдың суреткерлік өнегесін, «алыптығы мен ұлылығын» ақындық айналасы, әдеби мектебімен, қазақтың XIX ғасыр басындағы әдебиетімен сабақтастыра зерделейді. Қазақтың байырғы ауыз әдебиетінің көркемдік тәжірибелерін жоққа шығармағанын қадап айтады. Абайдың ақындық дәстүрлері оның жаңашылдығымен төркіндестігі, түптеп келгенде, «дәстүр мен жаңашылдық - шығармашылық, эстетикалық және тарихи категория» екендігін және Абай дәстүрлерінің «өзімен тұстас және кейінгі қазақ поэзиясында дамуы, орнығуы, өсіп өрбуі туралы мәселені» әр дәуірдегі жанды әдеби үдеріспен бірлік-тұтастықта қарастырады. Ақынның тұңғиық ойлары, тұнық іңкәр сезімдері, биік парасаты, кемеңгерлік ғибраты, терең гуманизмі, ұлттық рухы, көркемдік келісімі қандай десеңізші!

Әдебиет зерттеушісі Айқын Нұрқатов Абайдың әлеуметтік-саяси, философиялық, пейзаждық, сатиралық, ғашықтық ли-рикасын, ғақлияларын, «Біраз сөз қазақтың қайдан шыққаны туралы» дейтін тарихи еңбегін талдау барысындағы дәйекті негіздемелерінің ғылыми-теориялық мәні ерекше. Қазақ поэзиясы тарихында Абай лирикалық поэзияны классикалық дәрежеге жеткізгенін құлшыныспен дәлелдейді. Бұл орайда ол «Аттың сыны», «Адамның кейбір кездері», «Бір сұлу қыз тұрыпты ханның қолында», «Асқа, тойға баратұғын», «Өлең -сөздің патшасы, сөз сарасы», «Желсіз түнде жарық ай», «Тоты құс түсті көбелек», т.с.с. өлеңдердің көркемдік әлеміне үңіледі. Суреткерлік зертханасының құпиясын түспалдап түсіндіреді. Абай поэзиясынаәуезділік, сыршылдық, ойшылдық, күйлілік, көркемдік, ұлттық бояу-нақыш, «ғажайып жанды суреттер» тән екенін көрсетеді.

А. Нұрқатов Әбдірахман жайындағы өлеңдер шоғырын мұқият зерделейді. Мүнда Абай Әбдірахманның «рухани кейпін, интеллектуалдық бейнесін», «ірі-ірі сөздерді түйдек-түйдегімен қиыстыра отырып суреттейді». Сөйтіп, «қазақ жасының, жаңа адамының образын жасады». Зерттеушінің көрсетуінше, Абайдың лирикалық қаһарманы - әрі күрескер, әрі ақыл-ой иесі. Мысалы:

Күн артынан күн туар,

Бір күн дамыл өткізбес.

Ой артынан ой қуар,

Желге мінсең жеткізбес.

Мұнда бейне бір «өрелі ой, аталы ой әрі шабытты, қанатты ой» салтанат құрған.

Я болмаса «Сенбе жұртқа, тұрса да қанша мақтап» өлеңін адамды заңғар биік құлшындыратын «қуат жыры, демеу жыры» деген түйін жасайды.

Сондай-ақ, халық тағдыры мен заман талқысын толқыта толғаған «Сегіз аяқ» махаббат әнұранындай «Жарқ етпес қара көңілім нағылса да», рух мәңгілігі, ақыл-ойдың шұғыласы турасындағы «Өлсе өлер табиғат, адам өлмес», «Өлсем, орным - қара жер сыз болмай ма?» өлеңдерінде ақынның «бүтін болмысы, бүтін тұлғасы» қызыл тілдің «бар толғауын, бар бояуын таба білгендіктіктен» жарқын көрініс тапқан. Палитрасындағы бояулар реңкі, «қатпар-қатпар күрделі ойлардың қиюын тауып жеткізуі», бейнелілік қуаты, шығармашылық тәжірибесі таңғаларлық. Задында, Айқын Нұрқатов Абай поэзиясының рухын осылайша сұңғылалықпен сезініп, ғұламалық зердемен қабылдап, төгілтіп сөйлейді. Айқынның аталы пікірлері өркендемпаз, алға басымпаз қасиетімен қадірлі.

«Сөйтіп, ақын жалпы адам баласының, оның рухы мен ақыл-ойы жемісінің, - деп көрсетеді Айқын Нұрқатов, - мәңгі жасайтындығы туралы тақырыпқа ауысады». Бұл ретте ол «Өлсем, орным - қара жер сыз болмай ма?» өлеңіне ой көзімен бақылау жасап, «оның болашақ ұрпаққа арнап тіл қатуы, сондай-ақ, өз жанының да бар түкпірі, тереңі мен тұнығы еді» деп пайымдайды.

Абай поэзиясында сатиралық сарындар мейлінше қуатты. Қоғам өміріндегі әділетсіздіктердің, адам бойындағы қайшылықтардың сыр-сипатын түбірлегі түсінеді. «Өзі мысқылдап отырған құбылыстың ішкі мәніне тереңдеп үңіледі және сол кеселдің туындап жатқан төркінін тап басып, дәл табады, өзінің ызалы тілінің зілі мен кәрін соған қадайды». Бұл орайда «Абыралыға», «Сабырсыз, арсыз, еріншек», «Болыс болдым, мінекей», «Мәз болады болысың», «Дүтбайға», «Көзінен басқа ойы жоқ» тәрізді әлеуметтік мәні зор өлеңдеріндегі сатиралық, әшкерелеушілік пафосын айрықша атайды.

Сыншылдық көзқарасы, ой-пікірі оқшау, үздік ақынның тапқырлығы соншалықты, осынау «құралды кімге қарсы және қалай жұмсаудың жолдары мен тәсілдерін тапты». Суреткерлік қолтаңбасы, көркемдікті қабылдау қабілеті, шығармашылық тәжірибесі кемел Абайдың орыстың ұлы сатирашысы Салтыков-Щедриннен үлгі-өнеге алғаны тағы бар.

Зерттеуші Абайдың поэзиялық мұраларының ішінде поэма жанрын өркендетуге қосқан үлесіне талдау жүргізеді. Ақынның «Масғүт» поэмасы мен И.С. Тургеневтің «Восточная легенда» дейтін хикаятының негізі бір екенін анықтаған. Мүрсейіттің 1907 жылғы қолжазбасында Абай Тургенев шығармашылығымен таныс екендігі айтылған-ды.

Абайдың «Ескендір» поэмасы Әзірбайжан халқының ұлы шайыры Низамидің «Ескендірнама» дастанымен (20000 жол) үндес. Негізінде, ол Шығыстың жеті жүлдызының өнер-намасымен етене жақын болған-ды.

Айқын Нұрқатов «Абай өзінің ойшылдығын, білімдарлығын «Қара сөздерінде» де мол аңғартып отырады» дейді. Ғалым пікірінше: «Замана жайы, халықтың тағдыры мен тіршілік күйлері, ел мінезін түзеудің, оны жарық пен прогресске бастаудың жолдары, адамның рухы мен санасының өзгеруі, халықтардың өзара байланысы мен қарым-қатынасы, оның мәдениеті мен рухани қазынасының жайы, адамға адамгершілік тәрбие беру мәселелері, со кездегі қазақ қоғамының, сахара өмірінің қым-қуыт шындығы - Абайдың «Қара сөздерінің» негізгі тақырыптары».
Тоқетері, мұнда қоғамдық-публицистикалық, философиялық-моралистік, сатиралық-әшкерелеушілік, патриоттық ой-толғаныстар өрбіткенін көрсетеді. Сонымен қатар адамзат тарихындағы ақыл-ой шамшырақтары Сократ, Платон, Аристотель, Гомер, Софокл, Фалес, Гермес жайын жақсы білгенін ойға оралтады.

Абайдың А.С. Пушкин, М.Ю. Лермонтов, И.А. Крылов сынды ұлы ақындардың суреткерлік тәжірибесіне, көркемдік әлеміне, сұлулық туралы ойларына иек артқанын жан-жақты, терең, толық баяндайды.

Оқымыстының «Абайдың ақындық дәстүрі» монографиясына тарихилық пен деректілік тән. Дереккөздерді мұқият, тиянақты пайдаланады. Әдеби-зерттеу әдістерінің басты шарттарын қапысыз сақтайды. Әдебиет тарихшысы А. Нұрқатов Семей облыстық Статистикалық комитеті хатшысының 1882 жылы 6 шілдеде орыстың Императорлық географиялық қоғамының Батыс Сібір бөліміне жолдаған хатын келтірген:

«...К крайнему моему сожалению, я не могу оказать содействие отделу в сборе местных киргизских сказок и легенд как по незнанию киргизского языка, так по недостатку времени. Полагаю, что в этом отношении для отдела мог бы быть полезен Ибрагим Кунанбаевич Ускенбаев (управитель Мокурской волости Семипалатинского уезда), весьма развитой киргиз, умеющий при том писать по русский достаточно связно.

Секретарь Микоклин» (ГАОО. Ф. 86 д. 11, л. 102, св. 2).

Поэзиялық бейнелеу, көркем суреттеу, ой асылын, сөз асылын шынайы шеберлікпен мінсіз келістіру, үйлестіру - мазмұн мен түрдің бірегей біртүтастығынан туындайды. Абай поэзиясы - көркемдік ойлау тарихындағы тұтас бір тарихи дәуір, ұлы құбылыс. Сондықтан да Айқын Нұрқатовтың мына бір дара лебіздеріне зейін аударайықшы:

• Абай поэзиясы өзінің халықтығымен, қарапайымдылығымен құнды. Бүл - нағыз даналықпен ұласып жатқан қарапайымдылық.
• Абай поэзиясы өзінің айқындығымен, шыншылдығымен бағалы.

• Абай өлеңдері музыкалық үйлесімділігімен, әуезділігімен ерекшеленеді.

• Абай поэзиясының ең бір қуатты қасиеті - оның бейнелілігі. Ол өзінің ақындық қүдіретімен небір дерексіз сезімдер мен түйсіктерді жанды күйге түсіріп бере алады.

Әдебиеттанушы А. Нұрқатов Абайдың ақындық мектебін, ұстаздық еңбегін яғни Абай тұсындағы ақындар шығармашылығын, атап айтар болсақ, Б. Айтқожаұлы, Тайыр Жомартбаев, Ақылбай, Магауия, Халиолла, Кәкітай, әншілер Мұхаметжан Майбасаров, Әлмағамбет Сексенбаев, Мұқа Әділханов, ертекші Баймағамбет, жыршы Бейсенбай сынды нешеме алуан өрелі өнерпаздар болған.

Ақындық-әншілікті, композиторлықты, жыршылықты, әңгімешілдікті, шежірешілдікті ту ғып ұстаған өнерлі, өнегелі ортада: «Мұқа асқан скрипкашылығына, зор үнді әншілігіне қоса ақын да болған. Оған Абайдың, Ақылбай мен Мағауияның зор ықпалы тиген. Ол «Дунай толқындарын» скрипкада тамылжытып тартатын болған. Соған арнап өлең де шығарған...», - деп, ой түйеді Абайтанушы Айқын Нұрқатов. Мұқаның болмысына Абайдың композиторлық өнері, «аталы ойларының» рухы әсер еткен.

Ғалымның Абайдың немересі Әубәкірдің сатирашылдық қабілетіне, уытты жырларына ден қойып, ол жөнінде Әрхам Ысқақовтың естелігіндегі айғақтарды ортаға салады. Бұл деректер Абайдың ақындық, ұстаздық тағылымынан сыр шертеді. Әсіресе, Абайдан даналық дәрістерін ұғып-үйып қабылдаған, шығармашылық дәстүрін дамытқан Ақылбай мен Мағауияның, Әріп пен Әсеттің поэма жанры мен лирикалық поэзиядағы жаңашылдық қырларын, көркемдік келісімін сөз етеді.

Ғалым-сыншы А. Нұрқатов Ақылбайдың «Дағыстан» мен «Зұлыс», Мағауияның «Медғат- Қасым» мен «Еңлік - Кебек», Әсеттің «Салиха - Сәмен» поэмаларының композициялық құрылысындағы, көркемдік әлеміндегі жаңалықты құбылыстарды, романтикалық көріністерді, әсерлі, көркем суреттерді жаңғырта, түрлендіре жетілдіргенін, романтнзм бағытын енгізгенін, «оқиғалы, қызықты дастан туғызғанын» ғылыми-теориялық тұрғыдан бажайлап түсіндіреді.

«Абай поэзиясының дәстүрлері туралы мәселе - сайып келгенде, қазақ поэзиясының тағдыры мен болашағы туралы мәселе еді» деген түйінді тұжырымына адалдық танытып, Айқын Нұрқатов Абайдың шығармашылық өмірбаянын ыждаһатпен тексереді. Ақын шығармаларының жариялану тарихына, мысалы, «Жаздыгүн шілде болғанда» Көкбай ақын атынан жарық көргенін (1889 жыл, №7, 17 ақпан), «Болыс болдым, мінекей», «Күлембайға» («Дала уалаятының газеті», 1889 жыл, №12, 24 наурыз), «Аттың сыны», «Қансонарда» (Қисса Кнәз білән Зағифа. Қазан, 1897 жыл) өлеңдерінің қайда, қашан жарияланғанын нақтылы көрсетіп отырады.

Және де Зейнелғабиден ибн әл-Жауһари әл-Омскауи 1909 жылы Уфада бастырған «Насихат-Қазақия» кітабында «Тобықты Ыбырай марқұмның өлеңдерінен» деген топтамасында Абайдың өлеңдері берілген.

Сондай-ақ, «қызғылықты бір дерек» Д.М. Львовичтің «По киргизской степи» (Петроград, 1914, с. 46) дейтін еңбегінде бар екен. Ол Торғай уезін аралағанда Қарасу ауылының әншісі Нұрғожа Ыбырай Алтынсариннің табиғат лирикасы жайында және Нұрпейістің үйінде қарт жыршы Абылай Қарабатыровты тыңдағанда мынадай ой жібін сабақтайды:

«...Домбыра тартып, өлең айтқанына айран асыр қалғанымды айттым Абылайға. Содан соң тағы да бір ән салып беріңіз, көңілдірек біреуін айтыңыз деп қолқаладым... Ол көп бәлсінген жоқ. Домбырасының құлақ күйін келтіріп ап, ескектете қағып-қағып жіберді де, шырқап ала жөнелді. Алғашқы ән сияқты мынаның да әуені шерлі екен. Ал сөзі ше... Сөзі қандай тамаша еді, шіркін... Расымды айтайын, алғашқыда өз құлағыма өзім сенбедім... Кәрі қазақ өзге бірдеңе емес, Татьянаның Онегинге арнаған хатын өндетіп айтқанын көз алдарыңызға елестетіп көріңіздерші...»

Айқын Нұрқатовтың өжеттігі дейсіз бе, ұлт мәдениетіне жанашырлығы дейсіз бе, әдеби-мәдени және тарихи деректерді Ахмет Байтұрсынұлы ұйымдастырған «Қазаң» газетіндегі материалдарды совет дәуірінің өзінде ұсталықпен пайдаланған деуге болады. Мәселен, «Қазақ» газетінің 1914 жылғы 30 наурызындағы №56 санында Мұхтар Саматовтың «Потанин докладынан» дейтін оқшау сөзінен үзінді келтірген:

«Расында да қазақ халқы әнші келеді. Дауыстары таза, ашық болады. Әншілер өнерін халыққа аса шебер көрсетеді. Әнші болған жерге кәрісі бар, жасы бар жиналмаған жан қалмайды. Сондықтан да, менің ойлауымша, қазақ арасында ең әуелі ән-сырнай өнері гүлденбек. Енді бір елу жылдан кейін қазақ әнші-сырнайшы әртістері патшалық театрдың сахнасына да шығуға жарайды ».

1913-1914 жылдарда Абай мен Ыбырай Алтынсарин мұрасы хақында әдеби-музыкалық кештер өткен. Соның бірі - 1914 жылы 26 қаңтарда Семейдегі «Халық үйінде» ұйымдастырылған. Ұйытқысы Нәзипа Құлжанова Абай турасында екі тілде баяндама жасаған. Әнші Әлмағамбет Абай аудармаларын орындаған.

Сонан соң 1915 жылдың 13 ақпанында Семейдің «Приказчик клубында» Абай мен Ыбырай Алтынсарин шығармашылығы жайында әдеби кеш өтеді. «Айқап» журналы (1915 жыл, №5, 77-бет) Абай мен Ыбырайды ұлт тарихындағы ұлы тұлғалар ретінде бағалаған. «Кеште Біржан мен Сараның, Жанақ пен Баланың айтыстарынан көрініс беріледі, Н. Құлжанова Ыбырай өлеңдерін оқиды, Әлмағамбет тағы да Абай әндерін айтады. Кештің басқа бөлімдері де қызық болып өтеді. Оған Қаныш Сәтбаев, Тайыр Жомартбаев, Қайықбай деген бала әнші, ЬІбырай Алтынсариннің баласы - Ғабділхамит және басқалар қатынасады», - деп батыл жазады Айқын Нұрқатов («Айқап», 1915 жыл, №5, 77-79 беттер).

Абайдың «Желсіз түнде жарық ай» атты өлеңін орыс тіліне Нәзипа Құлжанова тәржімалап, «Сибирский студент» журналына (1915, №3-4) бастырған.

Айқын Нұрқатов «Қазақтың жалғызы» Абай жөніндегі Джордж Кеннанның, А.Е. Алекторовтың, А.Н. Белослюдовтың, А.Н. Седельниковтың, Ахмет Байтұрсыновтың, Міржақып Дулатовтың, Н. Рамазановтың ой-пікірлерін таразылап салмақтайды.

Америка журналисі, жиһангезі Джордж Кеннан 1880 жылдарда Абай еліне келіп, Леонтьевпен әңгімелескенде Абайдың Бокль, Милль және Дрэпер трактаттарын оқитынын естиді. «Иә, иә, алғаш рет кездестіргенімде ол индукция мен дедукцияның айырмасын түсіндіріп беруді қолқалап, мені айран-асыр қалдырды. Кейін мен оның ағылшын философтарын тереңдеп оқып жүргенін, ал мен айтқан авторлардың шығармаларын орысшаға аударылғанынан оқып шыққанын білдім.

- Сонда сіз ол оқығанының бәрін түсінді деп ойлайсыз ба? -деп сұрады студент.

- Дрэпердің «Еуропадағы өркениеттің тарихы» бойынша мен одан екі кеш бойы сұрап бақтым. Ашып айтуға тиіспін: оның білімі тіпті көп екен». (Джордж Кеннан. Сибирь и ссылка. Пер. с англ. - С-Петербург, 1906. - С. 101-102).

Білгір зерттеуші Абай мұрасын танып талдауда Сұлтанмахмүт Торайғыровтың, Сәбит Дөнентаевтың, қайраткер, санаткер Нәзипа Құлжанованың (Абайды қазақ әдебиетінің атасы деп білген), сонымен бірге ұлттық ояну, өнер-білімге құлшыну, әйел теңдігі тақырыбын қозғаған, халықтың, реалистік, демократтық бағыттағы Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы, Мақыш Қалтаев, Ғұмар Қарашев, Мұхамеджан Сералин, Спандияр Көбеев, Нұржан Наушабаев, Бекет Өтетілеуов, Әкірам Ғалимов, Бернияз Күлеев, Шәңгерей Бөкеев тәрізді ақын-жазушылардың мұрасын ынтызарлықпен саралайды.

Атап өтерлік жайт, Абай мен Сұлтанмахмұттың рухани үндестігін, көркемдік бояу-нақыштардың, суреткерлік палитрасының байлығы, ойлау жүйесі, Абай поэзиясымен тамырластығын және өзгешелігін әділ байқаған.

«Тегі, Сұлтанмахмұттың ақындық тілі - мейлінше шабытты тіл, шыншыл тіл» және оған «романтикалық өршіл сипат» тән екенін егжей-тегжейлі ұғындырады. Абай мен Сұлтанмахмүт дүниетанымы бойынша, «ақын - қоғам мінін түзеуші, адамгершілік қоғам іздеуші, әділет жыршысы».

Әуезовтің әйгілі шәкірті Айқын Нұрқатов Сұлтанмахмұттың Лермонтов, Некрасов, Блок сияқты ақындар поэзиясының полифонизмін, көркемдік-стилистикалық ерекшеліктерін, рухын, сарынын бойына сіңірген.

Сайып келгенде, ол Абай поэзиясының эвфониясын, стилистикасын, музыкалық архитектоникасын, образдық-метафоралық жүйесін, қарама-қарсы күрделі ассоциациясын, лирикалық тұлғаның интеллектуалдық дәрежесін, ішкі мөнін, поэзиялық фразеологиясын, негізгі сөздік қорын дұрыс пайымдаған, лайықты қорытынды шығарған. Абайдың ақындық, ағартушылық, қайраткерлік, санаткерлік еңбегі мен қызметін ұлт мәдениеті тарихындағы тұтас дәуір екендігін ұшан-теңіз әдеби-мәдени, тарихи деректер негізінде дәлелдеген.

Академик Серік Қирабаев Айқын Нұрқатовтың «Абайдың ақындық дәстүрі» атты зерттеуі «ғылымның елеулі табысы саналуға лайық», «қазақ әдебиеттану ғылымында тың сөз» деуі ақиқаттығымен бағалы.

Дүлдүл сыншы, көсемсөзші, зерттемпаз қалам қайраткерінің «Идея және образ», «Жалғасқан дәстүр» деген қабырғалы еңбектерінде ұлы кобзарь Тарас Шевченконың, тағдыр-талайы аңызға айналған Н. Островскийдің, өзбек ақыны Ғафур Ғұләмнің және қазақ әдебиетінің марқасқалары Мұхтар Әуезовтің, Сәбит Мұқановтың, Ғабиден Мұстафиннің, Иса Байзақовтың, Ғали Ормановтың, Тайыр Жароковтың, Әлжаппар Әбішевтің, Жұмағали Саинның, Қалижан Бекхожиннің, Хамза Есенжановтың, Зейін Шашкиннің, Тахауи Ахтановтың, Шыңғыс Айтматовтың, Әбдіжәміл Нұрпейісовтың, Сафуан Шаймерденовтың, жыр алыбы Жамбылдың, Мұқан Иманжановтың, Жекен Жұмахановтың, Темірғали Нұртазиннің, Жәрдем Тілековтың, Қалмұқан Исабаевтың көркем шығармаларының идеялық-көркемдік деңгейі, лексикалық байлығы, стилистикалық мәнерлілігі, авторлық баяндалуы мен кейіпкерлерінің ішкі монологтары, образ жасаудағы тәсілдері, реалистік штрихтарға психологиялық сипаттама беруі білгірлікпен қарастырылады.

«Көркем әдебиеттің міндеті - дейді әдеби құбылыстардың тамыршысы, - адамды рухани жағынан байыту, ой өрісін кеңейту, оны өмір сүруге, күресе білуге үйрету екендігі аян». Айқын Нұрқатовтың ой толғауы, сөз саптауы, «ақиық қырандай нұрлы аспанды құшып айтуы», «ақиқаттың ақ жолына түсіп айтуы» барынша әділетті сыншылдық көзқарасынан, терең дүниетанымынан туындайды.

«Ғасыр перзенті» ой-толғамында әмбебап оқымысты Шоқан Уәлихановтың фольклортану, этнография, эпостану саласындағы түйдек-түйдек пікірлеріне мейірлендіріп ортақтастырады.

А. Нұрқатовтың 1957-1958 жылдарда «Мұхтар Әуезов» деген очеркі қазақ-орыс тілдерінде жарияланған. Толық тәмамдауға үлгірмеген Мұхтар Әуезовтің шығармашылық еңбегі туралы монографиясында «Абай жолы» роман-эпопеясының идеялық тереңдігі, көркемдік кемелдігі, тарихи тұлғалар бейнесі, әйелдер образы, ұлттық характер табиғаты, халықтың тарихи тағдыры байыпты зерттелген.

Қамшының сабындай қысқа ғұмыр кешкен, Абайдың ой мұхитында жүзген, Әуезовтің меруерт толқындарында тербелген, ұлт әдебиетінің жемісті бақшасында ересен еңбектенген, ойшылдық, даналық, тереңдік дейтін қасиетті ұғымдарды зерттеу нысанасы еткен Айқын Нұрқатовтың (19.09.1928 -16.04.1965) өмір жолына бір мезет көңіл аударсақ, 1950 жылы Абай атындағы ҚазПИ-ді, 1953 жылы аспирантурасын аяқтаған. 1954 жылы «Қазақ өдебиетіндегі Маяковский дәстүрі» атты тақырыпта кандидаттық диссертация қорғайды.

1950-1957 жылдарда «Әдебиет және искусство» журналында («Жүлдыз» журналы») бөлім меңгерушісі, 1957 жылдан өмірінің соңына шейін Қазақ ССР Ғылым академиясы М.О. Әуезов атындағы Әдебиет жөне өнер институтында қызмет жасайды.

«Қазаң әдебиетінің тарихы» (1961 жыл, 2-том) және «Қазақ Совет әдебиеті» (1961 жыл, 1-басылым) оқулығы авторларының бірі. Және «Венгр әңгімелерін» (1952) аударған.

Қазақ әдебиеттану ғылымы тарихындағы «ойының байлығы, қаламының жүйріктігі» (академик С. Қирабаев сипаттамасы) жағынан алғанда дархан дарынның, әдеби-ғылыми шығармашылығы өзгеше бір өміршең әлем.

Атақты сыншы-ғалымның 4 томдық шығармаларын жарыққа шығарған Айдар Айқынұлы мен бауыры Арнұр Нұрқатовтарға мың да бір рахмет. Іздеушісі, тілекшісі болғанға не жетсін!

Негимов, С. Әуезовтің әйгілі шәкірті /Шығармалары.- Т.2.- Астана: Фолиант, 2015.- Б. 363-375